Jitske Kramer noemt zichzelf ‘corporate antropoloog’. Ze heeft zich als cultureel antropoloog verdiept in de bedrijfscultuur in Nederland en doet vanuit haar kennis van niet-westerse samenlevingen aanbevelingen om die cultuur te verbeteren. Ook schreef ze daar verschillende boeken over, zoals De Corporate Tribe, Building Tribes, Deep Democracy, Jam Cultures en Werk heeft het gebouw verlaten, stuk voor stuk internationale bestsellers. Onlangs kwam haar boek Tricky Tijden uit, over cultuurveranderingen.

Afkijken

Wat kunnen we veel van elkaar leren, realiseert Jitske Kramer zich steeds vaker. Overal ter wereld zoeken we antwoorden op dezelfde universele vragen, en dat fascineert haar enorm. “Iedereen kent bijvoorbeeld woede, verdriet en frustratie. In verschillende culturen gaan we daar op een andere manier mee om. We kunnen bij elkaar afkijken hoe we dat doen, om alternatieven te vinden.”

Zo vergelijkt Jitske de tradities van koppensnellers met die van headhunters, de hedendaagse trofeejagers in het bedrijfsleven. “Zo’n talent wordt dan bij een bedrijf weggekaapt om bij een concurrerend bedrijf te gaan werken. Hoe verzoen je je met elkaar, hoe zorg je ervoor dat de onderlinge verhoudingen goed blijven, ook als je een ander benadeelt. Headhunters kunnen daar inspiratie voor opdoen bij hun collega-headhunters uit Borneo.”

Onzekere fase

De laatste jaren heeft ze zich verdiept in liminaliteit, een begrip uit de culturele antropologie voor een specifieke fase van een transitie. “In elk transitieproces zit een fase waarin je het niet meer weet,” beschrijft Jitske. “Bij kleine veranderingen zijn dat kleine momenten, maar bij een grote verandering kan dat een langdurige, onzekere fase zijn. Een fase waar we ook niet graag in willen blijven zitten.” Toch is juist die chaos en onzekerheid belangrijk, we kunnen deze fase niet overslaan of afraffelen. Het is noodzakelijk om tot nieuwe inzichten te komen, weet Jitske vanuit haar onderzoek. En door datzelfde onderzoek herkent ze de fase en het ongemakkelijke gevoel dat erbij hoort in allerlei culturen.

Spoedcursus

Liminale fase? Wat is dat? Jitske geeft een spoedcursus antropologie: elke transitie doorloopt drie universele fases. “Er is een separatiefase, een liminale fase en een integratiefase. Eerst moet je de banden verbreken met wat er was, dat is separeren. De fase daarna, de liminale fase, heeft geen grenzen. Wat we eerst goed en fout of mooi en lelijk vonden, staat ter discussie. Dat betekent ook dat je je verbeelding kunt gebruiken, dat moet zelfs bij transformerende processen. Hoe zou de nieuwe situatie eruit kunnen zien? Wat kunnen we uitproberen?”

Het is een verwarrende fase, die aan de ene kant supercreatief en verbeeldend kan zijn, maar ook angstige aspecten kent, weet Jitske. “Als ik mensen bij lezingen vraag wat verandering voor ze betekent, krijg ik uiteenlopende antwoorden. Avontuur en energie, maar ook angst, boosheid en frustratie. Dat hoort allemaal bij die tussenfase.”

Persconferentie

Neem nou de corona-periode: een grote verandering, abrupt gestart, waar iedereen op z’n eigen manier meer of minder moeite mee had. Die is gestart met een separatiemoment: een persconferentie waarin we hoorden dat we van het ene op het andere moment zo veel mogelijk thuis moesten blijven. Maar hoe is we die ingrijpende periode afgesloten? “Aan het einde van een studie krijg je een diploma, dat ritueel hoort bij het afsluiten van die periode. Maar de corona-periode hebben we niet formeel afgesloten op een of andere manier.”

Doordat die integratiefase ontbreekt, zijn ook de lessen die tijdens corona zijn geleerd, niet echt opgenomen in de samenleving. Kijk maar naar hybride werken: tijdens corona stond niemand in de file, maar toen de beperkingen werden opgeheven, stonden we toch weer regelmatig naast collega’s bij de koffiemachine op de gang. Jitske ziet dat vaker. “Ik zie veel veranderingsprocessen waarvan ik denk: kom dan toch eerst een half uurtje bij me langs. Dat is een van de redenen dat ik Tricky Tijden heb geschreven, ik wil dat we transities beter gaan doen. In een transitie maken we eigenlijk van iets gewoons iets buitengewoons, en daar dan weer een nieuw gewoon van. Rituelen, zoals een diplomauitreiking of een formele afsluiting van een fase, ondersteunen daarbij.”

Op de vluchtheuvel

Loslaten van vanzelfsprekendheden is de essentie van verandering. Rituelen spelen daarbij een rol. “Ze zijn de vluchtheuvels uit de onzekerheid. Ze geven houvast in een onzekere tijd en ze zorgen voor zingeving. De mensen die die rituelen kunnen begeleiden, zijn de leiders van de liminale fase. Dat kunnen sjamanen of magiërs zijn, of in onze cultuur een coach, sparringpartner of therapeut. Ze helpen ons in de fase die zich kenmerkt door voortdurende chaos, waarin we voelen dat we geen grip hebben.”

Waar is de auto?

Verdwaald, zo voelt het. Daarom ging Jitske in gesprek met iemand die gespecialiseerd is in verdwalen. En de expert liet haar als eerste weten: accepteer dat je bent verdwaald. “Mensen die niet accepteren dat ze zijn verdwaald, kunnen in het bos doodgaan. Ik ben als kind in V&D een keer verdwaald, dat gevoel van paniek kan ik me goed herinneren. Toen ik met de verdwaalexpert in het bos was en hij vroeg of ik de auto weer terug kon vinden, voelde ik die paniek weer. Zijn advies, dat hij ook aan Britse mariniers geeft: ga eerst een kop thee zetten. Hout sprokkelen, vuurtje maken, water koken, thee drinken. Brits he? Maar dat ritueel brengt rust in de situatie. En vanuit die rust kun je bedenken hoe je verder gaat.”

Luister naar de podcast Over sjamanen, koppensnellers en Pinocchio

Foto: Manya Varma (Unsplash)