Voorkom verpakkingen

Het voorkomen van het gebruik van verpakkingen is natuurlijk het beste. Hierbij is er een rol voor consument (gedrag) en producent (ontwerp van verpakkingsarme systemen). Soms kun je als consument volstaan met het meenemen van een herbruikbare boodschappentas of nylon-netjes voor groente of fruit. Of je kunt verpakking van verwerkte producten voorkomen door vooral verse producten te kopen. Dat is ook nog eens gezonder. Koop verder geen dubbele verpakking en kijk of je uitkomt met verpakkingen met meer inhoud (grotere verpakkingen of gebruik van concentraat).

Keuze uit verpakkingen

Vaak is toch verpakking nodig: ter bescherming van producten, vanwege veiligheid bij vervoer en aanbod aan klanten, vanwege hygiëne of voedselveiligheid. Voor vloeistoffen kun je nooit zonder verpakking. Vaak zijn barrière-eigenschappen van belang, zoals het vasthouden van vocht, het tegengaan van verlies van CO₂, het voorkomen van contact met zuurstof. Tabel 1 geeft een overzicht van verschillende verpakkingsopties. Hierbij gaat het om de vergelijking van verpakkingsmaterialen (van links naar rechts), maar ook om de wijze van recyclen (van boven naar beneden). Hergebruik verdient de voorkeur boven recyclen in engere zin. Bij dat recyclen in enge zin wordt niet de verpakking zelf maar het materiaal gerecycled. Bij dat laatste zijn er meer issues rond energieverbruik, materiaalverliezen en de kwaliteit van gerecycled materiaal, en problemen met gescheiden inzameling.

Hergebruik

Hergebruik is verreweg het meest efficiënt en zou de standaard moeten zijn. Er treedt bijna geen grondstofverlies op, en het schoonmaken – door wassen met water –  verbruikt weinig energie. Hiermee is een grote extra circulaire stap te maken, met veel minder energieverbruik en CO₂-productie dan bij recycling in engere zin. De logistiek is wel een grotere uitdaging, voor consumenten en ondernemers. Het vraagt om systeemveranderingen bij ondernemers. Zoals restaurants keramisch servies en metalen bestek innemen en afwassen, zo zal bijvoorbeeld CoolBlue zijn kartonnen verpakkingen moeten innemen, Unilever zijn plastic wasmiddelflessen, en de wijnsector haar glazen wijnflessen. De overheid kan ondersteunen door eisen ten aanzien van standaardisering van glazen en plastic flesverpakkingen, van gebruik van statiegeldsystemen en navulstations.

Hergebruik van glas

Glas wordt op grote schaal gebruikt voor verpakkingen van met name voedsel. Slechts een deel daarvan wordt hergebruikt via statiegeldsystemen. Het is een robuust, hard materiaal met goede barrière-eigenschappen. Het is weliswaar breekbaar, maar breuk komt toch niet vaak voor. Een glazen fles wordt nu gemiddeld 40-50 maal hergebruikt, daar kan geen enkel recycle-systeem tegenop uit het oogpunt van energie- en materiaalgebruik, ook niet de recycling van glas via de glasbak (zie hieronder). De inzet van hervulbaar glas lijkt daarom de toekomst te hebben voor veel voedselverpakkingen. Glas heeft twee nadelen, waardoor het niet altijd gekozen zal worden. Het is breekbaar, met het risico van scherven in voedsel of badkamer. Ook het hogere gewicht van glas speelt een rol: het leidt tot hogere logistieke kosten voor leveranciers en enig ongemak voor consumenten.

Hergebruik van glas op basis van statiegeld was vroeger algemeen maar is sterk afgenomen door de komst van de kartonnen Tetra Pak (jaren ’60), de glasbak en PET-flessen (jaren ’70). Een en ander gedreven door lager gewicht, het gemak van weggooien en de nooit waargemaakte belofte van het perfecte recyclen. Voor kleine glazen flesjes bier en frisdrank is hergebruik nog heel algemeen, maar niet verplicht. Op beperkte schaal wordt glas nog wel hergebruikt voor zuivel. In Nederland zijn er nu nieuwe initiatieven. ‘Wisselwaar’ levert diverse droge kruidenierswaren (granen, peulvruchten, pitten, noten, thee) in glas en heeft daarmee de NL Packaging Award 2023 gewonnen op het gebied van duurzaamheid. Online supermarkt ‘Pieter Pot’ – in 2023 failliet, maar in 2024 doorgestart – levert bijna al zijn producten, droog en nat, in hervulbare weckpotten.

Hergebruik van plastic

Wat met glas kan, kan in principe ook met plastic, al zijn de meeste plastics kwetsbaarder dan glas. In 2018 besloten diverse merken van Coca-Cola in Latijns Amerika om gezamenlijk een standaard, relatief dikwandige, hervulbare PET-fles (de ‘Universal Bottle’) te introduceren. Ze kunnen 25 maal hervuld worden, de ‘bottleneck’ in de praktijk is de onvolledige inzameling (43%). Toch wordt het als een succes gezien. Deze ‘Universal Bottle’ wordt echter door Coca Cola maar langzaam over de wereld uitgerold.

Op basis van de EU ‘Single-Use Plastics’ richtlijn, is er in Nederland vanaf juli 2023 een toeslag op gebruik van plastic wegwerpbekers en -bakjes bij take away. Dit leidt tot ontwikkeling van alternatieven zoals hervulbare plastic drinkbekers (´Bring Your Own´ of statiegeld-systemen).

Recycling van glas

Ca. 75% van alle verpakkingsglas in Nederland wordt ingezameld via glasbakken. Soms wordt nog op kleur gescheiden. Het glas wordt gebroken, resten papier en metaal worden verwijderd, en vervolgens wordt het gesmolten. De voordelen ten opzichte van het gebruik van vers glas zijn vooral de bezuiniging op het gebruik van grondstoffen (73% zand, 13% kalk en 8% soda) en een 25% lager energieverbruik door een lagere procestemperatuur (1300°C in plaats van 1500-1600°C). Uit klimaatoogpunt is deze energiewinst van recyclen zeer beperkt te noemen. Hergebruik is qua energie zes tot acht keer beter dan recycling.

Recycling van plastic

De voordelen van plastic worden breed uitgemeten: goedkoop, laag gewicht, onbreekbaar, recyclebaar. De lage kosten maken dat plastic vaak is ingezet voor weggooitoepassingen, maar daar wordt nu steeds meer paal en perk aan gesteld via de EU-richtlijnen ‘Single-Use Plastics’ en ‘Packaging and Packaging Waste’. Recyclebaarheid van plastics zegt niets over of plastic feitelijk gerecycled wordt. Na de gescheiden inzameling van gemengd huishoudelijk plastic wordt slechts beperkt plastic mechanisch gerecycled (max 30%; vooral HDPE en PP). De industrie mikt nu vooral op chemische recycling van plastic, maar per cyclus van plastic tot plastic heeft ook dit een rendement van niet meer dan 50%. Meer dan 70% van alle ingezamelde plastics wordt nog steeds verbrand, hetgeen leidt tot veel CO₂-productie.

De veelgeprezen PET-flessen worden steeds beter via statiegeld ingezameld, nu er ook voor de kleine flesjes een statiegeldsysteem is, maar het product (r-PET granulaat) wordt slechts beperkt gebruikt voor nieuwe PET-flessen. Het merendeel wordt als polyester gebruikt in de fast-fashion-textielindustrie en snel afgedankt en verbrand. Het theoretische voordeel van PET ten opzichte van glas (laag gewicht, minder energieverbruik) wordt volledig teniet gedaan door een slechte recycling-praktijk.

Recycling van papier en karton

Hergebruik van papier en karton in verpakking is wel mogelijk, maar kent zijn beperkingen vanwege de relatieve zwakte van het materiaal en de gevoeligheid voor vocht (het kan ook niet met water gewassen worden). Maar recyclen van papier en karton (ook kartonnen drankverpakkingen in PMD-afval) is relatief energie-efficiënt, via opnieuw vervezelen bij lage temperatuur. Ook de goede biologische afbreekbaarheid maakt van papier en karton een geschikt materiaal, wanneer er risico’s zijn op ontstaan van zwerfval. Als hergebruik (van glas of plastic) niet mogelijk is, lijkt recycling van papier en karton ook een goed optie.

Uitgebreide producentenverantwoordelijkheid

Voor verpakkingen is er in Nederland een uitgebreide producentenverantwoordelijkheid (UPV) sinds 2016. Onder het motto ’de vervuiler betaalt’  is de verantwoordelijkheid voor het minimaliseren van verpakkingsafval gedelegeerd naar de producenten van verpakkingsmateriaal. Een en ander binnen landelijke wetgeving, zoals bijvoorbeeld algemene recyclingdoelstellingen en statiegeldverplichtingen. De organisatie Verpact zorgt voor de uitvoering en rekent kosten afhankelijk van het type materiaal en het type afvalverwerking. Bedrijven zijn in het algemeen niet voor hergebruik en statiegeldsystemen, omdat het de logistiek ingewikkelder maakt (zie kader over Coca Cola). Alleen hogere kosten en druk vanuit consumenten zullen er voor zorgen dat bedrijven langzaam zullen opschuiven van weggooi-, via recycling- naar hergebruikverpakking.

Tot slot

Verpakkingen zijn vaak niet te vermijden. Hergebruik zou altijd de norm moeten zijn, maar staat in de kinderschoenen en krijgt nog weinig aandacht.  Glas is hiervoor een zeer geschikt materiaal in voedseltoepassingen, maar sommige stevige plastics lijken ook goed her te gebruiken. Als we kijken naar recycling in enge zijn, zijn papier en karton sterk te prefereren boven glas en plastic, qua energieverbruik en grondstofverlies/recyclepercentage. Maar bijna altijd is recycling weer te verkiezen boven weggooien en verbranden.

De landelijke of EU-overheid zou een groot aantal extra maatregelen kunnen nemen om hergebruik te bevorderen ten opzichte van recycling:

• aparte, scherpe doelstellingen voor hergebruik (zie tabel 2 voor de huidige situatie)
• extra belasting op eenmalig gebruik
• standaardisering van flesvormen (glas en plastic), zoals bij de Universal Bottle, ter vereenvoudiging van hergebruik
• verplichte verkoop van alle dranken in hervulbare flessen, verbod op weggooiverpakkingen zoals aluminium blikjes of wijnflessen
• verbod op dubbele verpakking
• verhoging van statiegeld ter stimulering van inzameling
• afschaffen van het starttarief van Verpact voor producenten van herbruikbare verpakking

Foto: Jordan Whitfield (UnSplash)