Als sociaal psycholoog is Kees van den Bos buitengewoon geïnteresseerd in extremisme. “Waar komt dat vandaan? Wanneer besluit iemand om de wet aan de laars te lappen en ideeën over hoe het radicaal anders moet, te ondersteunen met een sympathie voor geweld? Ik wil dat graag begrijpen, om te weten wat we kunnen doen om het te voorkomen.”

Kees is ook hoogleraar Rechtsgeleerdheid en de democratische rechtstaat is hem lief. Als er iets misgaat met die rechtstaat, dan moet dat worden gefikst. “Dat zie je met het toeslagenschandaal, waar bestuursrechters de mist in zijn gegaan. Als je wilt dat mensen zich aan de wet houden en zich voegen naar de democratische rechtstaat, dan moet je die rechtstaat versterken. Het moet eerlijk zijn.”

‘Ik doe ertoe’

Zo raken we het onderwerp van zijn nieuwe boek ‘Elkaar eerlijk behandelen’, in het Engels ‘The Fair Process Effect’. Het vertrouwen van mensen in de overheid houdt verband met het gevoel voor rechtvaardigheid. “Het begrip komt van Alex Brenninkmeijer, de voormalige nationale ombudsman. Hij gaf aan: rechtvaardigheid, daar gaat het om. Als mensen bij hem aanklopten, waren ze op zoek naar een eerlijke behandeling. Ze wilden dat naar hun mening werd geluisterd en dat ze rechtvaardig en eerlijk werden behandeld. Als dat zo is, krijg je het gevoel dat je ertoe doet. In je leefgemeenschap, je gemeente, je land en uiteindelijk de wereld.”

Die rechtvaardigheid betekent niet dat mensen moeten worden gepamperd of altijd maar hun zin krijgen. Zelfs als je een rechtszaak verliest, je ondanks je bezwaar toch een boete moet betalen of bij een reorganisatie je baan verliest, kun je toch het gevoel hebben dat dat rechtvaardig is, legt Kees uit. “Procedurele rechtvaardigheid speelt daarbij een grote rol. Het idee dat je eerlijk wordt behandeld.”

Procedurele rechtvaardigheid hangt samen met fundamentele zekerheid, vertrouwen in het voorspelbare verloop van procedures en daarmee in de samenleving. Ervaren mensen die procedurele rechtvaardigheid, dan is de kans groot dat ze meewerken, dat ze niet hun hakken in het zand zetten. Gaat het om bijvoorbeeld klimaattransitie, dan wordt dat wel eens vergeten. “Mensen zien allerlei gevaren op zich afkomen. We gaan helemaal niet veranderen, is hun reactie. Dat wil ik niet. Want ze voelen zich niet serieus genomen om die stap, die verandering te gaan maken. Luister je goed naar mensen, dan kan ik voorspellen dat redelijk veel mensen, zeker zo’n 70 procent, zich coöperatiever opstelt en meewerkt.”

Bevoogdende toon

De maatregelen van de klimaattransitie worden soms vanuit Brussel uitgerold met een zekere afstand tot de mensen die de gevolgen van die maatregelen gaan voelen, dat besprak ik ook met Remco de Boer. Kees: “Veel mensen zijn allergisch voor een bevoogdende toon – en dat gebeurt per ongeluk best vaak. Echt luisteren naar mensen, wat er speelt en in welke wereld ze leven kan het verschil maken, dat is essentieel.”

Een bepaald wantrouwen tegen instituties is helemaal niet zo vreemd. “Capitol Hill bestormen of complottheorieën formuleren gaat te ver. Maar een sceptische houding tegenover mensen of instituties met macht is een klassiek uitgangspunt van rechtsfilosofie, met name Thomas Hobbes,” zegt Kees. “Daarom is een programma als de Rijdende Rechter ook zo goed. Laat mensen maar eens zien hoe een rechtszaak in elkaar zit, hoe de belangen worden afgewogen en hoe een beslissing valt. We moeten meer uitleggen hoe we onderzoek doen en hoe we tot conclusies komen, ook politie, wetenschappers, onderzoeksinstituten, noem maar op.”

Zoek contact

Tegelijk waarschuwt hij tegen polarisatie, als mensen of groepen zo faliekant tegenover elkaar staan dat een gesprek of een compromis niet meer mogelijk is. Zonder wrijving geen glans, hoor je wel eens, maar daar is Kees het echt niet mee eens. “Polarisatie versterkt zichzelf. Dus zoek het interpersoonlijke contact op. Vraag eerst wat er speelt, luister goed, laat blijken dat je snapt wat het verhaal is. Een goed voorbeeld is voormalig staatssecretaris Vijlbrief, die een dag per week in Groningen kantoor hield en op die manier dichter kwam bij de slachtoffers van de aardbevingenproblematiek. Dat zijn dingen waar je het in moet zoeken.”

De klimaattransitie zou baat hebben bij een consistent verhaal, zegt Kees. Op die manier kunnen meer mensen begrijpen wat er aan de hand is, welke maatregelen noodzakelijk zijn en waar we zelf grip op kunnen krijgen. “We horen nu wisselende geluiden, waardoor er veel onduidelijkheid bestaat. Niet alleen in Nederland, maar in heel Europa. Dan worden de zorgen alleen maar groter. Ik heb geen oplossing, maar die onduidelijkheid is gewoon fnuikend.”

Luister naar de podcast: Eerlijkheid als sleutel voor verandering

Foto: Xavier L. (Unsplash)