Pieter is als politicoloog, publicist en actieonderzoeker gespecialiseerd in het sociaal domein. Als raadslid van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, een onafhankelijk adviesorgaan, werkt hij aan adviezen voor de regering, met name voor het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. ‘Problemen in de volksgezondheid komen vaak voort uit andere problemen in de samenleving. Dus als we de zorg willen verbeteren, dan moeten we kijken naar de hele samenleving. Gezond zijn komt niet alleen door de juiste zorg, maar ook door wat je eet, met wie je samenleeft, wat voor werk je doet en waar je woont, al die aspecten bij elkaar.’

Toen Pieter jaren geleden werkte voor het televisieprogramma De Ombudsman merkte hij het al: veel instellingen die mensen moeten helpen, hebben een slecht imago bij hun doelgroep. ‘De sociale dienst wordt gehaat door mensen met een bijstandsuitkering, bijvoorbeeld. We hebben een uitgebreide verzorgingsstaat in Nederland, maar die mensen die daarvan afhankelijk zijn, voelen zich vaak niet gezien en niet gehoord.’

Regen en drup

Bestaanszekerheid, een veelbesproken term, hangt volgens Pieter sterk samen met fysieke gezondheid. ‘Het is niet alleen zo dat mensen met tekort bestaanszekerheid daardoor meer lichamelijke kwalen hebben. Het werkt ook andersom: door je lichamelijke aandoening word je misschien bedreigd in je bestaanszekerheid.’

Hij wijst daarbij op het begrip ‘corrosive disadvantage’ – een begrip dat je losjes kunt vertalen als ‘van de regen in de drup.’ Om uit te leggen hoe dat werkt in de praktijk, deelt hij het verhaal van Antoon, een man die terug naar Nederland verhuisde toen zijn bedrijf in Duitsland failliet ging. ‘Hij kreeg geen toegang tot schuldhulpverlening, want dan moet je een overzicht hebben van alle schulden en een deel van zijn schulden vielen in Duitsland. Dus werd er volledig beslag gelegd op zijn inkomen, waarbij het feit dat hij samenwoonde met zijn partner en haar twee inwonende zonen werd meegerekend. Het systeem gaat er namelijk van uit dat die twee zonen financieel bijdragen aan het huishouden, maar die waren dat niet van plan. Dat jij met zo’n sukkel bent getrouwd is toch niet onze schuld, zeiden ze tegen hun moeder. Dat zorgde dus voor ruzie in het gezin. Het eigen risico van de gezondheidszorg kon hij niet betalen, terwijl hij wel gezondheidsproblemen had. Toen zijn brommer in beslag werd genomen vanwege betaalachterstanden en de boetes die daarbij horen, kon hij niet meer naar z’n werk.’

Rekenen op zelfredzaamheid

Problemen beginnen klein en eindigen met een volledig verlies van autonomie. En dat komt volgens Pieter door het systeem dat uitgaat van achterdocht, en daarmee de principes van een participatiesamenleving doorkruist. ‘Je mag pas een beroep op de overheid doen als je het zelf niet meer redt. We rekenen op de zelfredzaamheid van mensen. Dat betekent ook dat je straf krijgt als je iets fout doet, zoals Antoon. En dat staat haaks op het idee van een ontplooiingssamenleving, zoals ik dat noem, waarbij we die mismatch tussen de eisen van het systeem en de vaardigheden van burgers proberen op te lossen.’

Dat raakt een gevoelige snaar bij mijzelf. Ik werd in 2014 slechtziend en ontdekte pas later dat er een speciale studiekostenvergoeding voor me was, diep weggestopt in een of andere bijstandswet. Die heb ik aangevraagd maar toen ik stage ging lopen, ging het mis. Ik had dat moeten aangeven, dus ik moest een deel van die tegemoetkoming terugbetalen, plus een boete vanwege zogenaamde fraude. Ik was er klaar mee, wat een vernederende ervaring. Pieter: ‘Het is geen toeval dat dit jou overkomt, dit maken veel meer mensen mee. Het idee is dat we als samenleving hard moeten optreden tegen mensen die gemeenschapsgeld verspillen. Dat zorgt voor een vijandige en wantrouwende houding. En het leidt zeker niet tot ontplooiing of bloei.’

Eenvoud versus rechtvaardigheid

Is ons systeem te ingewikkeld geworden? Dat is een deel van het probleem, zegt Pieter. ‘Politiek zijn er nu fantasieën om het toeslagensysteem eenvoudiger te maken. Ik kan verzekeren: ook een nieuw systeem wordt ingewikkeld. Het is een uitruil tussen eenvoud en rechtvaardigheid. Een eenvoudig systeem zal altijd onrechtvaardig zijn en een rechtvaardig systeem is complex.’

Dat zorgt ervoor dat mensen gefrustreerd raken, door die complexiteit en onvriendelijkheid van het systeem. ‘Er is spanning tussen aan de ene kant de wens dat mensen elkaar meer helpen, en aan de andere kant worden mensen gestraft als ze dat doen, merkte ik bij het Amsterdamse project Onder de pannen. Als je een bijstandsuitkering hebt en je neemt iemand in huis, word je gekort op die uitkering. Daar schuurt de logica van de verzorgingsstaat, het compenseren van tekort, tegen de logica van de participatiesamenleving, het belonen van eigen initiatief.’

Brieven lezen

Pieter ziet oplossingen, bijvoorbeeld in de startup die het mogelijk maakt om al je correspondentie met de overheid, tot jaren terug, digitaal te kunnen inzien. Lijkt mij een uitkomst, want als slechtziende in een studentenhuis ben ik vaak genoeg brieven en rekeningen kwijtgeraakt. Ongelofelijk dat zelfs het oogziekenhuis ouderwets brieven blijft sturen – die ik dus niet kan lezen, want ik ben slechtziend. Pieter: ‘Je zou dat zelfs kunnen uitbreiden, dat je met een druk op de knop instellingen toegang geeft tot jouw administratie, zodat zij daar zelf de informatie uit kunnen halen die ze nodig hebben. Zo maken we het makkelijker om te gaan met een steeds ingewikkelder overheid.’ Een voorbeeld van een kleine, praktische oplossing, die ook verwijst naar een grote mentaliteitsverandering. ‘Als het uitgangspunt is: je mag pas op de overheid een beroep doen als je alles zelf hebt geprobeerd, dan blijven we bezig met interventies op korte termijn. En dat is wat anders dan het perspectief van bloei.’

Luister naar de podcast: Mensen bloeien op in een fatsoenlijke samenleving

Foto: Aaron Burden (Unsplash)