Jan Rotmans is al 38 jaar bezig met de duurzaamheidstransities, dus we mogen hem ondertussen wel transitiedeskundige noemen. Hij begon zijn loopbaan als wiskundige, ontwikkelde zich tot klimaatkenner en is mentor van mensen en organisaties die zich inzetten voor grote maatschappelijke veranderingen. ‘Als stagiair bouwde ik een wiskundig model van het CO2-probleem voor de RIVM, zonder budget en zonder boeken. Na een jaar had ik een werkend model dat de oorzaken en gevolgen van CO2 aantoonde. Ik ben daarop afgestudeerd en daarna gepromoveerd. En bij mijn promotie werd nog gezegd: waarschijnlijk heeft u onderzoek gedaan naar een probleem dat niet bestaat. Kun je nagaan hoe de tijd is veranderd.’

Nu kende hij het probleem, maar hoe ging hij het oplossen? ‘Naarmate je langer zo’n vraagstuk bestudeert, hoe ingewikkelder het wordt. Je vlucht dan weg van de oplossingen.’ Hij kwam in actie, werd de jongste hoogleraar van Nederland, richtte ICIS op, het International Centre for Integrated assessment and Sustainable development en publiceerde diverse boeken over klimaatverandering en transitie, zoals Omarm de chaos en De perfecte storm.

Op de gang

Onderweg ontdekte hij dat alleen de feiten niet voldoende zijn om mensen te overtuigen van de urgentie van het klimaatprobleem, zelfs niet toen hij bij de Verenigde Naties aan het werk ging. ‘Dat is meer een kwestie van geven en nemen, van onderhandelen en deals sluiten. Als jonge wetenschapper kreeg ik geen werkkamer, maar een bureautje op de gang. Ik had geen aanzien en niemand luisterde naar m’n verhaal over wat er moest veranderen. Daar werd ik wel eens wanhopig van. Ik liep voor de troepen uit en vroeg me af: waarom volgt niemand me?’

Dat is inmiddels wel anders. Jan Rotmans werkt samen met mensen die het verschil willen maken en begeleidt grote organisaties die duurzamer willen worden. Banken, energiebedrijven, noem maar op, de ene klinkende naam na de andere. ‘Mensen zeggen dan tegen me: Jan, wat moet je daar nou, dat zijn toch bedrijven waar we tégen zijn? Maar dat zijn de plekken waar grote veranderingen plaatsvinden. Ik adviseer ook jonge mensen die een verandering willen maken: zoek een multinational waar je het verandervuur voelt branden, bepaal je rol en maak het verschil. Je hoeft geen pionier te zijn, maar zoek medestanders en sluit je aan bij ontwikkelingen die al spelen.’

Hij werkte bijvoorbeeld samen met Mark van Baal, die ik heb gesproken voor mijn podcast. Hij was de man die een aandeel Shell kocht, zodat hij als aandeelhouder zijn stem kon laten horen. ‘Mark zei tegen me: iedereen verklaart me voor gek. Dat is een goed teken, was mijn antwoord.’ Een perfect voorbeeld van groot denken, klein doen, zoals Jan voorstelt. Mark heeft een groot doel en bereikt dat met kleine stappen.

Rotterdamse jongen

Mensen die denken dat het allemaal geen meter opschiet met die transitie, steekt Jan een hart onder de riem. Kijk maar eens wat we allemaal bereikt hebben, zegt hij. ‘Ik ben een Rotterdamse jongen, ik herinner me dat we vroeger elke week wel een keer een smogalarm hadden. Nu is dat twee keer per jaar. De lucht is schoner geworden, de bodem is schoner geworden, het water is schoner geworden. Tata Steel is een vervuilend bedrijf, maar wel aanzienlijk schoner dan vijftig jaar geleden.’

Hij ziet dat ook om zich heen: meer mensen hebben zonnepanelen op het dak, op de snelweg rijden meer elektrische auto’s. ‘Jaren geleden was je een milieugekkie als je voor zonnepanelen koos, nu ben je een sukkel als je ze niet hebt. Dat geldt ook voor warmtepompen en elektrische auto’s. Inmiddels heeft al een kwart van de Nederlandse huishoudens voor zonnepanelen gekozen, binnenkort is dat de helft.’ Ook de mentaliteit verandert, merkt hij in de collegezalen. ‘Vroeger keken studenten me met grote ogen aan. Tegenwoordig zit een derde van de collegezaal al in de actiemodus. Zij vinden juist dat ik te langzaam ga.’

‘He Jan, rustig aan’

Tegelijkertijd moeten we geduld hebben. Transities kosten tijd. ‘Ik had dertig jaar geleden een mentor moeten hebben die tegen me zei: he Jan, rustig aan. Ik wilde te veel, ik ging te snel, ik schopte tegen bedrijven en mensen. Dat is contraproductief.’

Het verschil tussen haast en urgentie, noem ik dat. Jan geeft me gelijk. ‘Als je die twee door elkaar haalt, ga je fouten maken. We hebben te maken met serieuze problemen, maar die kunnen we oplossen. Daar hebben we slimme en overwogen strategieën voor nodig.’ Hij waarschuwt voor die overhaast geproduceerde zonnepanelen, laptops, accu’s. ‘Als we die nu zo produceren dat we ze over vijftien jaar moeten weggooien, hebben we nog steeds een wegwerpeconomie. Laten we meer tijd nemen en het echt goed doen, zodat we niet alleen de duurzaamheidstransitie maken, maar ook de onvermijdelijke grondstoffentransitie aan kunnen.’

Hoe houdt Jan de moed erin, na bijna veertig jaar fanatiek schoppen tegen heilige huisjes en geduldig meebewegen met veranderingen? Het is makkelijk om cynisch te worden, zegt hij. ‘Binnen tien minuten zou ik iedereen aan de Prozac kunnen praten. Maar dan doe ik geen recht aan de langere termijn. Er is nog nooit een transitie gelukt vanuit cynisme of pessimisme. Het is juist mijn taak om eerlijk te laten zien waar we staan en mensen vanuit hoop te motiveren om mee te doen. Ja, ik ben optimistisch. Ik voel dat het goed komt. En dat probeer ik over te dragen, zeker aan jongere generaties.’

• Luister naar de podcast met Jan Rotmans: Optimistische transitie

Foto: Dustin Humes (UnSplash)