Chi Lueng Chiu houdt zich als motivatiewetenschapper bezig met de drijfveren, een onderwerp dat zowel bij antropologie als economie, bij politicologie en sociologie een grote rol speelt. Maar die verschillende disciplines gebruiken verschillende definities, waardoor kruisverband niet makkelijk tot stand komt. Terwijl juist inzichten uit motivatiewetenschap veel inzicht geven aan de dreigingen van deze tijd. “Neem klimaat: er is laatst een onderzoek gepubliceerd over wat mensen wel, en juist niet motiveert om te veranderen. Hoe hoger opleidingsniveau en inkomen, hoe kleiner de reactie op klimaatdreiging.” Hoe beter het mensen gaat, hoe lager de motivatie om te veranderen. En dat maakt de samenleving kwetsbaar. Want als grote groepen geen urgentie voelen, ontbreekt het draagvlak voor noodzakelijke veranderingen. De perceptie van problemen is ook minder, vertelt Chi. Het zal wel meevallen met die inkomensongelijkheid en met de kloof tussen hoog- en laagopgeleid, dat is het idee bij veel mensen die er warmpjes bijzitten.

Offers brengen

Veel herkenning bij Joris Luyendijk, auteur van onder andere ‘De 7 vinkjes’. “Ik heb veel gesprekken gevoerd met PVV-stemmers en ik hoorde ze zeggen over Wilders: hij kijkt niet op ons neer, hij is bereid offers te brengen.” Ook Chi heeft zich verdiept in de vraag waarom mensen stemmen op leiders die liegen. “Neem Trump. Ook hij wordt gezien als authentiek door zijn achterban. Hij daagt de gevestigde orde uit en incasseert klappen voor groepen die hij zou vertegenwoordigen, dat verklaart zijn populariteit. Net als Wilders, feitelijk.”

Vies eten, lelijke kleren

Een verklaring voor die kloof tussen hoog- en laagopgeleid ziet Joris in de democratisering van het onderwijs: mensen in de politiek, maar ook in de media, zijn allemaal hoogopgeleid. “Zij denken: wij als elite zorgen goed voor het volk, het is hier beter dan in buurlanden. Maar verder wil ik niks van je zien. Je eten vind ik vies, je kleding vind ik lelijk en je vakanties vind ik belachelijk.” Daarbij maakt Joris een belangrijke kanttekening: progressieve partijen kunnen we van alles verwijten, maar – letterlijk citaat – de VVD ‘naait diezelfde mensen’. “En dat wordt veel te weinig gezegd.” Niet door Joris, trouwens.

Schaamteloos

Daarbij signaleert Chi een groeiende schaamteloosheid. Schaamte is een corrigerend mechanisme, als mensen de ongeschreven regels van onze samenleving overtreden en iets doen wat in strijd is met de moraliteit. Wanneer morele normen niet langer corrigeren, worden instituties tandeloos. Leiders kunnen liegen of schenden zonder gevolgen, een gevaarlijke erosie van vertrouwen in het systeem. Chi: “Het shamen van een politicus zou moeten leiden tot aftreden of tot het verbeteren van het gedrag. Dat werkt dus niet meer. En morele verontwaardiging ook niet. Kijk maar naar dat zogenaamde doubling down van Trump. Hij beweert iets, en draait dat dan net zo snel weer terug. Wordt hij daarop aangesproken, dan ziet zijn achterban dat als incasseren van klappen.”

We zijn daardoor superkwetsbaar geworden, ziet Joris. “De Republikeinen hebben morele zelfmoord gepleegd door de bestormers van het Witte Huis weer vrij te laten. En de Democraten, tja, die kunnen echt helemaal niks. Dat betekent dat de Europese militaire en digitale veiligheid in handen liggen van een land dat onbetrouwbaar is. We zijn diep ingebed in het imperium Amerika. Als Trump wil, zet hij morgen Triodos-bank uit.” Europa blijft rekenen op een wereldorde gebaseerd op regels, die je kunt gebruiken om conflicten te beslechten en handhaving af te dwingen. “We moeten ons op een andere manier gaan standhouden in de wereld. Ja, daar maak ik me druk om.”

Geen voorstelling van dictatuur

Daar kunnen we dus niet meer op vertrouwen, maar dat lijkt nog niet bij iedereen door te dringen, merkt Joris. Hij voelde zich de afgelopen jaren soms een roepende in de woestijn. Misschien omdat we ons helemaal niet kunnen voorstellen wat het betekent om geen rechtszekerheid te kennen? “Toen ik werkte als correspondent in het Midden-Oosten, merkte ik dat sommige collega’s in Hilversum geen idee hadden. Die vroegen me bij een artikel: kun je niet even een quote halen? Terwijl ik in een dictatuur werkte, met machthebbers die geen verantwoordingsdrang voelen. Dat kan ze gewoon geen reet schelen. Ik interviewde mensen die echt in gevaar waren, ik moest verschrikkelijk opletten om hun identiteit te verbergen. Maar dat was voor collega’s hier maar moeilijk voor te stellen.”

De wankele positie van onze democratie komt niet vaak op televisie. Joris verbaast zich daar al niet meer over. “Als ik word gevraagd voor een talkshow, mag ik in acht minuten iets vertellen. En dat lijkt dan ook maar weer een mening: de wereld gaat eraan. En dat vertel je dan na iemand die een Mount Everest heeft beklommen, en na mij komt iemand die een plaat heeft gemaakt of een nieuwe ijssmaak heeft bedacht. De media reflecteren nauwelijks dat we nu in oorlogstijd zitten.”

Het wordt tijd dat we de werking van motivatie eindelijk serieus gaan nemen. “Gelijkwaardigheid is de absolute crux van democratie,” zegt Chi. “Iedereen heeft een stem. Als je mensen laat weten dat hun stem er niet toe doet, groeit de voorkeur voor ondemocratische leiders.”

Joris vult aan: “We kijken naar een toekomst die geen enkel precedent kent. De invloed van AI, Trump aan de macht… We móéten een beter verhaal vertellen. Of eerlijk toegeven dat sommige problemen niet kunnen worden opgelost.”

Luister ook naar de podcast Oorlogstijd, ongelijkheid en leiders die liegen

Foto: Craig Davis (Unsplash)