Het huidige landbouwsysteem vraagt nogal wat van de aarde. Monoculturen putten de grond uit, tractoren rijden de bodem stuk, pesticide, chemische gewasbeschermers en kunstmest doen de rest. Dat moet anders, vindt Stijn Heijs. ‘Als we een transitie maken naar landbouw met een voedselbossen waar ons eten groeit, dan zijn we klimaatneutraal en natuurinclusief bezig. En dat is wat wij als stichting Voedselbosbouw beogen.’ Inmiddels beheert de stichting 34 grote voedselbossen van bij elkaar 260 hectare, met als doel 1.000 hectare in 2030 en daarna tien procent van het volledige landbouwareaal.

Voedselbosrand

Hoe ziet zo’n voedselbos eruit? Het lijkt het meest op een bosrand, want de begroeiing is open. Verschillende bomen en planten wisselen elkaar af. Stijn vertelt wat we zien als we daar rondlopen: “De bomen zijn de hoogste laag, denk aan kroonbomen zoals tamme kastanje, linde en walnoot. Lindeblad kun je eten als salade, zeker als het jong is. De tweede laag zijn fruitbomen zoals appels en peren. Iets lager zijn de struiken, bijvoorbeeld hazelaar en verschillende bessen. De onderste laag zijn bijvoorbeeld asperges, aardbeien, kiwibes en knolgewassen.”

Eenjarige versus meerjarige planten

Een voedselbos is in technische termen een landbouwproductiesysteem met een polycultuur, waarin meerjarige soorten voedsel produceren. In vergelijking: de traditionele landbouw werkt met eenjarige planten in een monocultuur, uitgestrekte maisvelden en akkers vol aardappels of kool. In een voedselbos groeit alles door elkaar en het zijn planten waar je jaar na jaar van kunt oogsten. “Om een goed voedselbos op te zetten, moet je voldoen aan een paar voorwaarden. Om te beginnen moet de bodem gezond zijn. Eenjarige teelt, zoals de traditionele landbouw, heeft een bacteriedominante bodem nodig, zodat de aanwezige mineralen direct kunnen worden opgenomen door de planten. Meerjarige soorten hebben behoefte aan een schimmeldominante bodem.”

Stijn vergelijkt zo’n ondergronds schimmelnetwerk met het internet: ze verbinden alle bomen en struiken met elkaar en daar zie je niks van. Ze kunnen zorgen voor voeding, voor bescherming en voor extra vocht in droge tijden, eigenlijk een online apotheek, voedselservice en communicatiesysteem in één. “Dankzij bepaalde enzymen zorgen ze er voor dat mineralen in de bodem beschikbaar komen voor de bomen, zoals calciumfosfaat. Wordt een boom belaagd door insecten en heeft hij zelf niet de secundaire plantenstoffen om zich te beschermen, dan haalt dat schimmelnetwerk dat op bij andere planten en bomen in de buurt. Er bestaan honderden secundaire plantenstoffen en juist omdat een voedselbos een polycultuur is, vindt het schimmelnetwerk altijd wel de juiste stof.”

Het begint met fotosynthese

Voedselbossen maken efficiënt gebruik van fotosynthese, het chemische proces waarbij planten zonlicht via hun bladgroen omzetten in suikers. Veel efficiënter dan de huidige landbouw, legt Stijn uit. “Intensieve landbouw begint in het voorjaar met een kale akker, waar geen groen te zien is. Nul fotosynthese dus. Als het gewas, bijvoorbeeld mais, begint te groeien, vindt die fotosynthese plaats. En als het gewas rijp is, wordt het geoogst, de resten worden afgevoerd en het eindigt zoals het begon, een kale akker met weer nul fotosynthese.”

Die fotosyntese is een belangrijk proces. Volgens Stijn: het allerbelangrijkste systeem. “Dieren eten die planten. En vleeseters eten dieren die planten eten. Dat geldt voor mensen net zo goed als voor dieren. Zonder fotosyntese houdt alles op, zonder planten is het einde verhaal.”

Een voedselbos is het hele jaar groen. Dat maakt dus optimaal gebruik van fotosynthese, twaalf maanden per jaar. Stijn: “Er zijn ook bomen die hun blad laten vallen in de winter, maar daaronder groeien kruiden en planten die wel groen blijven. Vergelijk je een hectare voedselbos met een hectare traditionele landbouw, dan zie je dat het voedselbos veel meer fotosynthese heeft op die hectare. Bovendien legt een voedselbos CO2 vast, terwijl eenjarige teelt dat niet doet. Met meerjarige eetbare soorten, zoals in een voedselbos, is het rendement veel hoger.”

Nee, geen pesticide nodig

De diversiteit van voedselbossen zorgt ervoor dat het systeem robuust is. “Alles komt erin, qua plagen en beestjes,” zegt Stijn. “Geen probleem, dat hoort erbij. Eten rupsen veel blad weg, dan hebben extra vogels nodig. Als alles in balans is, leiden eventuele plagen niet tot grote oogstverliezen. Nee, daar hebben we geen pesticide voor nodig.” Het klinkt alles bij elkaar nogal ideaal, zo’n voedselbos. Is er geen enkel nadeel? “We kunnen er niet met grote machines in werken,” moet Stijn toegeven. “Dan maken we de bodem te compact, zodat die schimmelnetwerken zich niet meer goed kunnen ontwikkelen. In agrarische voedselbossen is wel genoeg ruimte om te oogsten, maar dat gebeurt handmatig.” Aardig arbeidsintensief, maar dat ziet Stijn niet als een nadeel. “Pas als een bos vol in productie is, na een jaar of tien, vijftien, moet je er oogsten. Dan zit er zo’n beetje 3.000 uur werk in, tegenover 40 tot 50.000 euro saldo: opbrengt voor de boer, min alle kosten, dus in feite zijn inkomen. In de huidige reguliere landbouw is dat ook zo’n bedrag, maar die hebben er veertig hectare voor nodig in plaats van vijf. Een hoge opbrengst per hectare, dus.”

Is het genoeg?

De hamvraag: kunnen we met dit systeem Nederland voeden? “Een hectare volwassen voedselbos levert genoeg eten voor 11 tot 15 volwassenen, mits ze plantaardig eten en niet teveel weggooien. Dus als je kijkt naar heel Nederland, met bijna 18 miljoen mensen, dan redden we het met 60% van de 2 miljoen hectare landbouwgrond die nu in gebruik zijn, als dat allemaal voedselbos was. Volwaardige voeding, want de kastanjes leveren zetmeel, de noten zorgen voor olie en vet. Wil je ook een karbonaadje of een stuk kaas eten, dan hebben we de rest ook nodig, maar in theorie kunnen we onszelf met alleen voedselbossen goed voeden.”

Luister naar de podcast: Heel Nederland eet uit een voedselbos

Foto: Nico Benedickt (Unsplash)