Josje den Ridder werkt als onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Ze brengt de sentimenten, verwachtingen en percepties van kiezers in kaart. De input komt uit enquêtes ingevuld door een steekproef uit de bevolking en kwalitatief onderzoek, gesprekken met mensen. ‘Anders dan kiezersonderzoek richten we ons niet op het verklaren van stemgedrag, we onderzoeken hoe Nederlanders vinden dat het gaat met Nederland. We horen verhalen van mensen die bezorgd, boos en gefrustreerd zijn. Soms zijn mensen teleurgesteld als hun verwachtingen niet worden waargemaakt. Als je het een beetje plat wilt slaan, dan zou je kunnen zeggen dat mensen het gevoel hebben dat Nederland zich de verkeerde kant op ontwikkelt, als het gaat om immigratie, de woningmarkt, inkomensverschillen en armoede. De politiek wordt aangewezen als schuldige.’
Weinig vertrouwen
Tijdens studie politicologie begon de verkiezingstijd van Pim Fortuyn. Een supermoment voor haar opdracht als student-assistent voor het nationaal kiezersonderzoek, noemt ze dat. ‘Het was een revolte in de Nederlandse politiek. Als je je bezighoudt met kiezersonderzoek, is dat bijzonder interessant. Hij bracht mensen met weinig vertrouwen in de politiek naar de stembus, net als op dit moment Wilders, maar ook FvD, de BBB en NSC, en aan de linkerkant de SP. Stemgedrag hangt samen met vertrouwen in de politiek, dat heeft onderzoek laten zien.’
Dat vertrouwen is niet groot, de regering krijgt gemiddeld een 5. Slechts een kleine groep geeft de politiek het rapportcijfer 8 of hoger. Josje: ‘Mensen geven de samenleving gemiddeld een 6,2 en hun eigen leven een 7,7.’ Ze nuanceert die cijfers, want kennelijk zijn we geneigd om ons eigen leven altijd positiever te beoordelen dan het leven van de mensen om ons heen. ‘Mensen geven hun eigen leven niet gauw een onvoldoende. Dat zou ze het gevoel geven dat ze zelf falen. Het lage cijfer voor politiek en samenleving drukt ook uit dat mensen weten dat er problemen zijn, en zich daar zorgen over maken.’
Rechtbreien
Die rapportcijfers blijven redelijk constant. Tijdens de economische crisis in 2008 en 2013 lag het vertrouwen wat lager. Tijdens de coronacrisis en de bankencrisis werd het vertrouwen in de politiek wat hoger: politici toonden daadkracht en grepen in. Dat wordt gewaardeerd. Ook de specifieke thema’s waar mensen bezorgd over zijn, veranderen langzaam, vertelt Josje. ‘Immigratie is al jarenlang een probleem in de perceptie van mensen. Woningbouw was in 2012 geen probleem, vanaf 2015 zien we de zorgen erover langzaam stijgen. Bestaanszekerheid lijkt nieuw, maar dat geldt alleen voor het woord. Mensen noemden dat eerst armoede, inkomensverschillen of hoge kosten van het dagelijks leven.’
Het onderzoek van Josje draait om percepties, maar die kloppen niet altijd. ‘Het beeld bestaat dat andere Europese landen minder vluchtelingen opvangen. Of veel minder doen aan het klimaat.’ Wat doe je daaraan? Hoe kunnen we dat rechtbreien? Josje geeft daar geen antwoord op. ‘Wij brengen de percepties, meningen en opvattingen in beeld. Het is nuttig om te weten hoe mensen naar de wereld kijken, die percepties leiden tot politiek gedrag, zoals protestgedrag of politieke participatie. Het is niet aan ons om daar wat mee te doen, dat is aan anderen. Uiteindelijk vormen die percepties de werkelijkheid.’
Klimaat verdrongen
Spelen zorgen over het klimaat een rol in het sentiment?. Ja, maar niet voor iedereen evenveel. ‘ De meeste Nederlanders denken dat er sprake is van klimaatverandering door menselijk handelen en vinden ook dat dit om actie vraagt. Maar de meningen zijn verdeeld over de vraag in hoeverre Nederland daarin voorop moet lopen en hoe hoog het op de agenda van een nieuw kabinet moet staan. . ‘Mensen die stemmen op PvdA/GroenLinks of D66 vinden klimaat een urgent politiek probleem, andere stemmers eigenlijk minder. Over het algemeen vinden jongeren klimaat ook belangrijk, maar daar ook bij die groep is het grootste thema de woningmarkt.’
Kritische burgers
Een land waarin iedereen tevreden en blij is, en waarbij de rapporten van Josje alleen maar 10-en laten zien. Kan dat? ‘Enige mate van politieke ontevredenheid is niet erg. Niet iedereen krijgt altijd z’n zin. Een democratie vraagt om burgers die de politiek kritisch volgen. Dat doen ze als er zaken zijn waar we ons druk om kunnen maken. Zo lang die onvrede maar niet ten koste gaat van het vertrouwen.’ De cijfers zijn internationaal gezien ook helemaal niet slecht, weet Josje. ‘We hebben een aardig niveau van bestuur, goed functionerende overheid, gebrek aan willekeur.’
Vooral dat gebrek aan willekeur en het vertrouwen in een eerlijk proces zijn belangrijk, beschrijft ook Kees van den Bos in het boek The Fair Process Effect. Hij betoogt dat mensen bereid zijn om in te leveren en beslissingen te accepteren, als ze maar het idee hebben dat het proces tot het besluit eerlijk is gelopen. ‘Naar mensen luisteren en rechtvaardigheid is belangrijk. Tegelijkertijd werkt dat niet eindeloos. Als mensen voortdurend aan het kortste eind trekken, raakt dat proces-effect een keertje uitgewerkt.’
Luister naar het hele gesprek: Politiek, percepties en publieke opinie
Foto: Tania Malréchauffé (Unsplash)
